Εισήγηση στην Ημερίδα «Μεγάλες τουριστικές επενδύσεις στην Ανατολική Κρήτη: Ανάπτυξη & Αειφορία», Σητεία,  27 Ιανουαρίου 2006

Όταν ένας τόπος καλείται να δεχτεί ένα θέρετρο γκολφ, με προοπτική μάλιστα να γίνει και προορισμός γκολφ, εγείρεται το ερώτημα αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις για μια βιώσιμη συνύπαρξη των επισκεπτών με τους «οικοδεσπότες» για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι θεμελιώδης, και γι’ αυτό απλός και αυτονόητος: οι επισκέπτες θα χρησιμοποιήσουν φυσικούς και ανθρώπινους πόρους που τώρα τους χρησιμοποιούν οι οικοδεσπότες και που ίσως σχεδιάζουν να τους χρησιμοποιήσουν για άλλες δραστηριότητες στο παρόν και στο μέλλον. Κυρίως, όμως, οι πόροι αυτοί είναι «κοινοί»: ανήκουν σε όλους και σε κανένα ξεχωριστά που σημαίνει ότι η διατήρηση τους, με σκοπό τη διαρκή (αειφόρο!) χρήση τους, είναι υπόθεση όλων. Ο δεύτερος λόγος απορρέει από την δραματική μεταβολή στο περιβάλλον, την κοινωνικο-οικονομική δομή και οργάνωση καθώς και στην πολιτιστική ταυτότητα που συντελείται με ταχείς ρυθμούς σ’ έναν τόπο με την εγκατάσταση μεγάλων θερέτρων και τη μετατροπή του σε προορισμό γκολφ. Το ζήτημα που τίθεται είναι αν αυτή η αναπτυξιακή επιλογή είναι και η καλύτερη, ανάμεσα σε άλλες, στην προοπτική της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης και κυρίως της βιώσιμης συνύπαρξης που εδώ ερμηνεύεται ως η δυνατότητα της τοπικής κοινωνίας να ωφεληθεί προάγοντας τους δικούς της στόχους και αποφεύγοντας το κόστος της εκάστοτε επιλογής.

Αυτό το ζήτημα εξετάζεται παρακάτω αντλώντας πληροφορία από έγκριτες επιστημονικές και άλλες πηγές. Υιοθετείται η σκοπιά της τοπικής κοινωνίας και του αιτήματος για βιώσιμη τοπική ανάπτυξη όπου ο τουρισμός είναι ένας από τους τομείς του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Παρουσιάζονται σύντομα το προφίλ των θερέτρων γκολφ και των προορισμών γκολφ και οι κύριες περιβαλλοντικές, οικονομικές, κοινωνικο-πολιτιστικές και χωροταξικές επιπτώσεις τους. Περιγράφονται τα χαρακτηριστικά της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης και του σχεδιασμού της που αποκαλύπτουν τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την επίτευξη βιώσιμης συνύπαρξης και συνοψίζονται τα κυριότερα κρίσιμα ζητήματα που αντιμετωπίζει η επιδίωξη της.

Θέρετρα γκολφ είναι μεγάλα συγκροτήματα οργανωμένης δόμησης που φιλοξενούν καταλύματα διαφόρων τύπων και ειδικές υπηρεσίες για επισκέπτες ή και μόνιμους ιδιοκτήτες υψηλού εισοδηματικού επιπέδου. Αν και δεν ισχύει γενικά, το παιχνίδι του γκολφ έχει συνδεθεί με αυτούς τους επισκέπτες που εξηγεί γιατί αυτά τα θέρετρα περιλαμβάνουν πλέον και γήπεδα γκολφ για να τους προσελκύσουν. Μια περιοχή χαρακτηρίζεται σαν προορισμός γκολφ όταν διαθέτει τουλάχιστον τρία γήπεδα γκολφ. Αυτό συνεπάγεται εξειδίκευση της οικονομικής του δομής σε τομείς που εξυπηρετούν αυτά τα θέρετρα, που δεν προϋπάρχουν αναγκαστικά αλλά εισάγονται και συνήθως μειώνουν τη σημασία ή και εκτοπίζουν τους τοπικούς τομείς. Φυσική απόρροια της αλλαγής της οικονομικής βάσης είναι η έντονη αστικοποίηση του προορισμού γκολφ με νέα τουριστικά και οικιστικά συμπλέγματα, η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού (επισκέπτες, εργαζόμενοι, παλιοί και νέοι κάτοικοι), η αυξημένη εποχιακή δραστηριότητα (εκδηλώσεις, αγώνες γκολφ, κ.λ.π.) και η αλλοίωση της κοινωνικής δομής και πολιτιστικής φυσιογνωμίας του. Τα θέρετρα γκολφ επεκτείνονται διαρκώς στην ευρύτερη γεωγραφική γειτονιά μας, τόσο στους καθιερωμένους προορισμούς της Πορτογαλίας και της Ισπανίας όσο και σε νεότερους όπως της Τουρκίας, της Αιγύπτου, των Βαλκανικών και Ανατολικο-Ευρωπαϊκών χωρών. Οι τελευταίες πλεονεκτούν σε φτηνότερο κόστος κατασκευής και λειτουργίας που διαμορφώνει έντονο ανταγωνιστικό κλίμα και ωθεί σε ακόμα μεγαλύτερου μεγέθους θέρετρα.

Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές, κοινωνικο-πολιτιστικές επιπτώσεις των θερέτρων γκολφ έχουν καλυφθεί από την εισήγηση του κ. Ανδριώτη. Εδώ επισημαίνονται εκείνες με τις σημαντικότερες αναπτυξιακές συνέπειες για την περιοχή υποδοχής.

Τα θέρετρα γκολφ δεσμεύουν σημαντικές ποσότητες πόρων – γης, εδάφους, νερού και ενέργειας – στερώντας τους έτσι από εναλλακτικές χρήσεις στην ίδια ή σε άλλες περιοχές. Ένα γήπεδο γκολφ 18 οπών απαιτεί τουλάχιστον 600 στρέμματα και το συγκρότημα πάνω από 1000. Η κατανάλωση νερού των τουριστών μπορεί να φτάσει και τα 850 lt/ημέρα (6-12 φορές πολλαπλάσια ενός κατοίκου). Ένα γήπεδο γκολφ, ιδιαίτερα σε ξηροθερμικές περιοχές όπως η Κρήτη, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και η Πελοπόννησος, μπορεί να απαιτεί μέχρι και 1,000,000 κ.μ. νερό το χρόνο που ισοδυναμεί με κατανάλωση 10-12,000 κατοίκων. Είναι αναγκαίο να συντηρούνται τη θερμή περίοδο που η χρήση τους είναι μειωμένη ενώ είναι αυξημένη η ζήτηση νερού απ’ όλες τις δραστηριότητες. Το ζήτημα της μεγάλης κατανάλωσης νερού γίνεται ιδιαίτερα οξύ σε περιόδους ξηρασίας, όπως συνέβη (και συμβαίνει) το 2005 σε Ισπανία και Πορτογαλία, και πρόκειται να ενταθεί γενικά με την σταδιακά εντεινόμενη κλιματική μεταβολή. Η χρήση τεχνικών αφαλάτωσης και ανακύκλωσης υγρών αποβλήτων των εγκαταστάσεων είναι δαπανηρή, ενεργοβόρα, προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα (απόβλητα, αλάτωση εδαφών) και ενδεχομένως δεν είναι απόλυτα ασφαλής για την ανθρώπινη υγεία. Οι ενεργειακές απαιτήσεις των θερέτρων είναι επίσης σημαντικές, σε σχέση με αυτές άλλων δραστηριοτήτων και του γενικού πληθυσμού παρ’ όλες τις προσπάθειες για εξοικονόμηση ενέργειας που καταβάλλονται.

Σε περιοχές με φτωχό ή καθόλου έδαφος, οι απαιτούμενες ποσότητες για το γήπεδο γκολφ και τις άλλες περιοχές πρασίνου μεταφέρονται από άλλες περιοχές, στερώντας τις έτσι από ένα ζωτικό οικονομικό και περιβαλλοντικό πόρο και εντείνοντας τα φαινόμενα διάβρωσης και ερημοποίησης από τα οποία ήδη πάσχουν. Η χρήση λιπασμάτων, εντομοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και μυκητοκτόνων στα γήπεδα γκολφ και στις περιοχές πρασίνου των θερέτρων μπορεί να προκαλέσει ρύπανση εδάφους, επιφανειακών και υπόγειων υδάτων και ακτών, ιδιαίτερα σε περιοχές με υδατοπερατά πετρώματα. Η χρήση των γρασιδιών έχει προκαλέσει αρκετή συζήτηση καθώς έχει καταγραφεί η χρήση μεταλλαγμένων ποικιλιών σε γήπεδα γκολφ και περιοχές πρασίνου των θερέτρων και γενικότερα οι επιπτώσεις τους στην οικολογία των περιοχών υποδοχής δεν είναι γενικά γνωστές.

Τα θέρετρα και τα γήπεδα γκολφ προκαλούν σημαντικές οικολογικές διαταραχές στις περιοχές υποδοχής, τόσο κατά τη διάρκεια της κατασκευής όσο και κατά τη φάση λειτουργίας τους που είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές (υδροβιότοποι, ερημοποιημένες, δάση, κ.λ.π.) τουλάχιστον. Οι ισχυρισμοί των κατασκευαστών γηπέδων γκολφ για θετικές επιπτώσεις στην οικολογία και βιοποικιλότητα, μετά τη λήψη κατάλληλων μέτρων αποκατάστασης τοπίου, δεν είναι εύκολο να υποστηριχθούν με δεδομένη τη γενικότερη δυσκολία διαπίστωσης και μέτρησης τέτοιων επιπτώσεων, την ανεπάρκεια των απαιτούμενων, ιδιαίτερα των ιστορικών, δεδομένων και την έλλειψη εκτεταμένης και αδιαμφισβήτητης επιστημονικής τεκμηρίωσης. Η πλήρης αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων δεν είναι εφικτή και συνεπάγεται υψηλό κόστος κατασκευής και συντήρησης το οποίο επηρεάζει την οικονομική απόδοση και το ρίσκο των θερέτρων γκολφ.

Οι οικονομικές ωφέλειες των θερέτρων γκολφ – κυρίως τα έσοδα των τοπικών και κρατικών υπηρεσιών από φορολογία και τέλη, οι εισπράξεις των επιχειρήσεων που τα εξυπηρετούν και τα εισοδήματα των εργαζομένων σ’ αυτά – πρέπει να σταθμιστούν τόσο με την αβεβαιότητα που τα χαρακτηρίζει όσο και με το κόστος που συνεπάγονται, σημαντικό μέρος του οποίου το επωμίζονται άμεσα ή έμμεσα οι κάτοικοι των περιοχών υποδοχής αλλά και οι υπόλοιποι φορολογούμενοι. Η αβεβαιότητα οφείλεται αφενός στη γενικότερη αβεβαιότητα των οικονομικών συγκυριών και αφετέρου στο ότι λειτουργούν με μεγάλο κόστος σε ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον (πολλοί άλλοι και φτηνότεροι προορισμοί) όπου όλες οι επιχειρήσεις στοχεύουν στο ποσοστό των πλούσιων επισκεπτών-γκόλφερ που δεν ξεπερνά το 10% της συνολικής τουριστικής κίνησης παγκόσμια. Η αύξηση των γηπέδων γκολφ ειδικότερα μειώνει αναγκαστικά τα οφέλη ανά γήπεδο όπως υπαγορεύουν οι απλοί νόμοι της αγοράς.

Το κόστος που συνεπάγονται περιλαμβάνει το κόστος των εισαγομένων αγαθών και υπηρεσιών, τις διαρροές των εσόδων των επιχειρήσεων προς τις χώρες προέλευσης τους (που δεν επανεπενδύονται τοπικά) και τη σημαντική αύξηση στο κόστος ζωής λόγω του πληθωρισμού που προκαλούν. Η αύξηση των τιμών της γης στις γύρω περιοχές τους μπορεί να εντείνει αρχικά την (συνήθως άναρχη) αστικοποίηση τους αλλά καταλήγει σε φούσκες της κτηματαγοράς όπως μαρτυρούν οι πρόσφατες τάσεις στην Ισπανία. Οι αυξημένες τιμές της γης και της κατοικίας αναγκάζουν τις φτωχότερες ομάδες πληθυσμού να πουλήσουν τη γη τους και να μεταναστεύσουν.

Τα περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργούν μεταφράζονται στην αξία του φυσικού κεφαλαίου των περιοχών υποδοχής που χάνεται ανεπιστρεπτί ή καταστρέφεται σημαντικά και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για άλλες χρήσεις στο παρόν και στο μέλλον. Κόστος συνεπάγεται και η αναπόφευκτη διαρκής και εποχιακή επιβάρυνση των δικτύων τεχνικών και κοινωνικών υποδομών το οποίο καλύπτεται από δημόσιους πόρους. Τα χαμένα οφέλη από εναλλακτικές χρήσεις των τοπικών πόρων (π.χ. άλλες μορφές τουρισμού ή ανάπτυξης με εξίσου σημαντικά και λιγότερο αβέβαια οικονομικά οφέλη και μικρότερο περιβαλλοντικό κόστος) πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη όπως και το κόστος απώλειας θέσεων εργασίας και εσόδων των υφιστάμενων οικονομικών τομέων (π.χ. αλιεία).

Η σημασία αυτών των επιπτώσεων φανερώνεται στα πλαίσια της επιδίωξης βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης. Μετά από 20 περίπου χρόνια επίσημης «πολιτικής ζωής», η αειφόρος (ή βιώσιμη) ανάπτυξη ορίζεται σαν μια αναπτυξιακή διαδικασία που επιδιώκει τη μετάβαση και τη διατήρηση μέσα στο χρόνο σταθερής οικονομικής (εισόδημα, απασχόληση) και κοινωνικο-πολιτιστικής (μόρφωση, υγεία, ποιότητα ζωής, δεσμοί συνοχής, ταυτότητα) ευημερίας. Η διατήρηση υγιούς περιβάλλοντος και επάρκειας πόρων είναι αναγκαίες συνθήκες για τη στήριξη της ανθρώπινης δραστηριότητας, την ποικιλία και όχι τον αποκλεισμό επιλογών (όταν γίνονται στα πλαίσια των δυνατοτήτων της περιοχής) και τη δίκαιη κατανομή του κόστους και της ωφέλειας της ανάπτυξης σε άτομα και ομάδες.

Η σύγχρονη συζήτηση ορίζει σαν πεμπτουσία της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης την αυτάρκεια, τη μειωμένη τρωτότητα περιβάλλοντος και κοινωνιών, τη μειωμένη εξάρτηση από κρίσιμους πόρους και την ικανότητα της περιοχής να ενισχύει την παραγωγική της βάση επανεπενδύοντας τοπικά. Σε τουριστικούς προορισμούς, ο τουρισμός θεωρείται σαν ένας από τους παραγωγικούς τομείς της τοπικής οικονομίας που εντάσσεται στις ευρύτερες αναπτυξιακές επιλογές της και που η βιωσιμότητα του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βιωσιμότητα της περιοχής υποδοχής. Σ’ αυτά τα πλαίσια η διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας και τα δικαιώματα των κατοίκων θεωρούνται κρίσιμης σημασίας παράγοντες βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης.

Με δεδομένες τις πιέσεις που δέχονται οι τουριστικοί προορισμοί (και όχι μόνο), η επίτευξη της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης δεν μπορεί να αφεθεί στην τύχη αλλά απαιτεί στρατηγικό σχεδιασμό με γνώμονα την αρχή της προφύλαξης (precautionary principle) επειδή δεν είναι ποτέ γνωστά τα όρια των αντοχών μιας περιοχής. Τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα που συνοψίζονται παρακάτω προσδιορίζουν τις κύριες προϋποθέσεις βιώσιμης συνύπαρξης θερέτρων γκολφ με τις τοπικές κοινωνίες.

Ο στρατηγικός σχεδιασμός χαρακτηρίζεται από (α) το αναπτυξιακό όραμα, διαμορφωμένο με πλήρη πληροφόρηση και διαδικασίες ευρείας συμμετοχής, που λειτουργεί σαν οδηγός για τη διαμόρφωση των στόχων της τοπικής κοινωνίας οδεύοντας προς το μέλλον – τι θέλει να κάνει και πως μπορεί να το κάνει με τα μέσα που διαθέτει και τους περιορισμούς (γη, νερό, κλίμα, χρήμα) που αντιμετωπίζει και (β) την εξέταση μιας ποικιλίας διαφορετικών επιλογών από καλά ενημερωμένους πολίτες για τα υπέρ και τα κατά κάθε επιλογής.

Στόχοι της κοινωνίας είναι φυσικά η εξασφάλιση διαρκούς ευημερίας, δηλαδή καθαρών ωφελειών (ωφέλεια-κόστος), με όσο το δυνατόν μικρότερη εξάρτηση της ανάπτυξης της από κρίσιμους παράγοντες που δεν μπορεί να τους ελέγχει. Ως εκ τούτου φροντίζει να διατηρεί στρατηγικά αποθέματα φυσικών και ανθρώπινων πόρων που εξασφαλίζουν την επάρκεια τους τόσο στο παρόν (η χρήση τους από μια δραστηριότητα να μην εμποδίζει την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων) και στο μέλλον (θωράκιση για αντιμετώπιση μελλοντικών αναγκών και δυσμενών συγκυριών).

Οι στόχοι αυτοί υπαγορεύουν την ανάγκη ισόρροπης στο χώρο και στο χρόνο, πολυ-λειτουργικής και συμπληρωματικής χρήσης των εγγενών πόρων της περιοχής σε ποικίλες και διαφοροποιημένες αναπτυξιακές επιλογές και αποφυγής μονοκαλλιεργειών κάθε είδους. Έτσι επιτυγχάνεται ευελιξία και προσαρμοστικότητα για την αντιμετώπιση της μελλοντικής αβεβαιότητας (της αγοράς και της φύσης) και πιθανών «κρίσεων». Πάντα χρειάζεται μια δεύτερη λύση αν αυτή που έχει επιλεγεί δεν επιτύχει. Συγχρόνως, οι τοπικές επιλογές θα πρέπει να είναι συντονισμένες και εναρμονισμένες με τις επιλογές άλλων περιοχών της ευρύτερης περιφέρειας για να αποφεύγονται αμοιβαίες αρνητικές επιπτώσεις όπως επίσης και να πλαισιώνονται από ανάλογα συντονισμένες δράσεις πολιτικής. Για την επίτευξη αυτών των απαιτήσεων της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης, η διεθνής κοινότητα θεωρεί ως απαραίτητες προϋποθέσεις τη δημοκρατική διακυβέρνηση και τους δημοκρατικούς θεσμούς που, σε τοπικό επίπεδο, εξασφαλίζονται με συν-διαχείριση, ισότιμη συμμετοχή, δηλαδή, δημόσιου, ιδιωτικού και κοινωνικού τομέα στη λήψη αποφάσεων για τη χρήση των κοινών πόρων.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η βιώσιμη συνύπαρξη ενός θερέτρου γκολφ με την τοπική κοινωνία – η δυνατότητα της, δηλαδή, να ωφεληθεί προάγοντας τους δικούς της στόχους και αποφεύγοντας το κόστος αυτής της επιλογής – κρίνεται από (α) τη συμβατότητα του με τα χαρακτηριστικά της περιοχής,  και κυρίως τους κρίσιμους πόρους της, και τις απαιτήσεις του σχεδιασμού της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης που παρουσιάσθηκαν παραπάνω και (β) την ικανότητα της περιοχής να συγκρατήσει τα οφέλη (με επανεπενδύσεις), να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα της και να επωμιστεί το οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος. Η φυσική, οικονομική και κοινωνική κλίμακα, οι απαιτήσεις και η πολιτιστική φυσιογνωμία της προτεινόμενης ανάπτυξης πρέπει να είναι συμβατά με αυτά της περιοχής υποδοχής και με τις εναλλακτικές ανάπτυξης της. Η ικανότητα της περιοχής να ωφεληθεί εξαρτάται από το μέγεθος, την ποικιλία και την καθετοποίηση της οικονομίας της (δυνατές σχέσεις μεταξύ πολλών οικονομικών κλάδων), τις σχέσεις της με το ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον της περιφέρειας και της χώρας και την ύπαρξη ισχυρού τοπικού περιβαλλοντικού, οικονομικού και κοινωνικο-πολιτιστικού κεφαλαίου και επιχειρηματικότητας.

Πολλές απ’ αυτές τις προϋποθέσεις δεν συντρέχουν στην περίπτωση μικρών χωρών και μικρών προορισμών που δεν διαθέτουν μεγάλες εκτάσεις γης ή/και ισχυρές δομές. Ως εκ τούτου, η επιδίωξη της βιώσιμης συνύπαρξης αντιμετωπίζει κρίσιμα ζητήματα και επιλογές. Το πρώτο ζήτημα είναι η αβεβαιότητα που επηρεάζει την επάρκεια των πόρων, την τουριστική ζήτηση/πληρότητα, τη ζήτηση κατοικίας και το προβλεπόμενο/αναμενόμενο κόστος και όφελος των θερέτρων. Κύριες πηγές της είναι η κλιματική μεταβολή και οι ξηρασίες που περιορίζουν τη διαθεσιμότητα νερού και εντείνουν τα φαινόμενα διάβρωσης και ερημοποίησης, ο εντεινόμενος ανταγωνισμός από άλλους προορισμούς, και πλήθος ευρύτερων διεθνών και εθνικών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συγκυριών (υφέσεις, ενεργειακές κρίσεις, μετανάστευση εργατικού δυναμικού, νομοθεσία, κ.ά.).

Το δεύτερο ζήτημα σχετίζεται με τις συνέπειες της εξειδίκευσης των προορισμών γκολφ και την εντατικοποίηση των πόρων τους που συναρτάται από το εισοδηματικό επίπεδο των επισκεπτών τους και τη σχετική επιχειρηματική δραστηριότητα. Μια κυρίαρχη μονο-καλλιέργεια μειώνει την παραγωγική ικανότητα και δυνατότητα της γης και της περιφερειακής οικονομίας να στηρίξει εναλλακτικές, εξίσου προσοδοφόρες, δραστηριότητες στο παρόν και στο μέλλον (π.χ. άλλες μορφές τουριστικής και γενικότερης ανάπτυξης) και εκτρέπει πόρους από άλλους σκοπούς (π.χ. για την εξασφάλιση ασφάλειας τροφής). Αναπόφευκτη απόρροια της είναι και η αλλοίωση του ιστορικο-πολιτιστικού χαρακτήρα της περιοχής, γιατί ο τρόπος ζωής συναρτάται άρρηκτα από τον τόπο ζωής, και ο αποκλεισμός πολλών κοινωνικών ομάδων, ημεδαπών και αλλοδαπών, από την πρόσβαση σε πόρους της κοινής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Το τρίτο ζήτημα αφορά σε αναγκαίες θεσμικές ρυθμίσεις για την ορθολογική διαχείριση των πόρων και την αποδοτική λειτουργία της οικονομίας. Η πρώτη αφορά στο ρόλο και τη συμβολή κράτους, ιδιωτών και κοινωνικών εταίρων στην τοπική αναπτυξιακή διαδικασία. Εξ ορισμού, το κράτος είναι ο θεματοφύλακας των «κοινών» πόρων, της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς με υποχρέωση να εξασφαλίζει την συνετή διαχείριση τους. Η δεύτερη αφορά στη σωστή εφαρμογή διεθνών, Κοινοτικών και εθνικών θεσμών. Έτσι, προέχει η εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής που απαιτεί η Ευρωπαϊκή Οδηγία-Πλαίσιο για το Νερό, συνδυασμένη με την εκπόνηση χωροταξικών σχεδίων και την εναρμόνιση τους με τις οδηγίες του Εθνικού Σχεδίου για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης στις περιπτώσεις ευαίσθητων περιοχών. Η τρίτη αφορά στους απαραίτητους μηχανισμούς εφαρμογής αυτών των θεσμών που περιλαμβάνουν την ύπαρξη συστημάτων διαρκούς περιβαλλοντικού ελέγχου και πρόωρης διάγνωσης κινδύνων.

Όταν ένας τόπος καλείται να δεχτεί ένα θέρετρο γκολφ, ή και να γίνει προορισμός γκολφ, πρέπει να συντρέχουν ταυτόχρονα όλες οι προϋποθέσεις που παρουσίασε τούτη η συζήτηση για βιώσιμη συνύπαρξη επισκεπτών με «οικοδεσπότες». Αν το τοπικό στοιχείο μειωθεί ή αλλοιωθεί, βιώσιμη μπορεί να είναι η τοπική ανάπτυξη αλλά όχι η συνύπαρξη.

Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, Καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Μυτιλήνη, Λέσβος
e.briassouli@aegean.gr

��� ������� �� ������ ������.
������ ����� �� ������ ������ � �� ��������� ��� ecocrete.gr ���.