Τελείωσαν σήμερα (19.09.2004) με ιδιαίτερη επιτυχία οι εκδηλώσεις της "Βεντέμας", του 1ου Φεστιβάλ Παραδοσιακής Κεραμικής που διοργάνωσε στο λιμάνι του Ηρακλείου ο "Κεραμών", ο Σύλλογος Φίλων της Κρητικής Κεραμικής. Τιμώμενα πρόσωπα στο φεστιβάλ ήταν οι θραψανιώτες αγγειοπλάστες που αναβίωσαν την "Βεντέμα", την συνήθεια δηλαδή της μετανάστευσης συνεργείων από μάστορες και πουργούς για την κατασκευή πιθαριών και άλλων αντικειμένων μακρυά από το χωριό τους. Από το φυλλάδιο των εκδηλώσεων αντιγράφουμε το σημείωμα του προέδρου του συλλόγου και το κείμενο του Δρα Θεοχάρη Προβατάκη για τις Βεντέμες, τα κέντρα αγγειοπλαστικής και τα εργαλεία των μαστόρων.

«Βεντέμα»

Πρώτο Φεστιβάλ Παραδοσιακής Κεραμικής
18-19 Σεπτεμβρίου 2004
Λιμάνι Ηρακλείου (Μαρίνα)

Διοργάνωση:
Σύλλογος Φίλων της Κρητικής Κεραμικής, ο «Κεραμών»
Ανδρέα Παπανδρέου 17
71414 Αμμουδάρα, Ηράκλειο, Κρήτη
Τηλ.: 2810 315629, fax: 2810 212568

Ο «ΚΕΡΑΜΩΝ» ξανάνοιξε τα πανιά του για να ταξιδέψει στα βάθη των χρόνων φορτωμένος με πιθάρια, τζάρες, λεκανίδες, σταμνιά, έθιμα και ιστορίες. Πλήρωμα έχει 25 πιθαράδες κι άλλους τόσους τροχάριδες απ' όλη την Κρήτη. Τους καλωσορίζω στο λιμάνι τον Ηρακλείου απέναντι από το Μεγάλο Κάστρο τον Κούλε.

Ήρθαν ξανά, σχεδόν μετά από μισό αιώνα, για να ξαναζωντανέψουν τις μνήμες όλων αυτών των Βεντεμάρηδων τότε που φεύγανε καραβανιά, ιδιαίτερα από το Θραψανό, ακόμα και για τις πιο απόμακρες περιοχές τον νησιού, για να χτίσουν τα καμίνια τους, να στήσουν τα τροχιά τους και να φτιάξουν τα πιθάρια τους και να τα πουλήσουν στους ντόπιους.
50 χρόνια μετά νιώθουμε μεγάλο χρέος απέναντι στη συνείδηση μας να τους τιμήσουμε αναβιώνοντας τη ζωή τους ολάκερη. Τη Βεντέμα. Σ' αυτούς χρωστάμε την μεγάλη σχολή της Κρητικής Κεραμικής.

Σήμερα στο τιμόνι της παράδοσης νέοι άνδρωποι, αυθεντικοί πιθαράδες κρατούν αναλλοίωτη την τέχνη που κληρονομήσανε. Ανοίγουν νέους ορίζοντες, κάνουν το πιθάρι το πιο ταξιδευμένο κεραμικό στο κόσμο. Αναδεικνύουν την Κρήτη Μητρόπολη της Παγκόσμιας Κεραμικής.

Ευχαριστούμε τους πιθαράδες για τη συμμετοχή τους να επιδείξουν τις ταχυδακτυλουργικές τους ικανότητες δίνοντας μορφή και σχήματα στην οργισμένη μάζα τον πηλού πάνω στον τροχό.

Ευχαριστούμε τον Κώστα Μπόνη γιατί χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσαμε να Ψήσουμε το μεγαλύτερο αυθεντικό πιθάρι της Κρήτης. Το Κέντρο Μελέτης Nεωτέρας Κεραμικής. Την κ. Μπέτυ Ψαροπούλου για την προβολή τον ντοκιμαντέρ Βεντέμα και για την αγάπη που έχει δείξει όλα χρόνια της ζωής της για την Κρητική Κεραμική. Τον Γιάννη Μαράβα που φιλοτέχνησε την αφίσα τον 1ου Φεστιβάλ Παραδοσιακής Κεραμικής.

Ο πρόεδρος του Δ. Σ. Δημήτρης Λυμπερίδης

Η κεραμική ως πλαστική τέχνη
Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΟΝΗΣΟ ΚΡΗΤΗ

Οι Βεντέμες, τα κέντρα και τα εργαλεία

Του Δρα Θεοχάρη Μιχ. Προβατάκη
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Η κεραμική που είναι μια από τις αρχαιότερες πλαστικές τέχνες αναπτύχθηκε και στην Κρήτη διαχρονικά και μάλιστα από τη Προϊστορική - Νεολιθική εποχή με τη μορφή σκευών και λατρευτικών ειδωλίων και συνεχίζεται ως τις μέρες μας με τη δημιουργία χρηστικών και άλλων αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Με την εφεύρεση τον κεραμικού τροχού η τέχνη αυτή ανέπτυξε τέλεια τις μορφές και την πλαστικότητα των έργων της χρησιμοποιώντας ως κύριο υλικό τον άργιλο-πηλό και πολλές φορές χρώματα ή άλλα υλικά για την στιλπνότητα τους. Βασική διαδικασία της τέχνης αυτής είναι η πλαστική μορφοποίηση τον αργίλου και η ξήρανση του από το νερό που περιέχει είτε με την έκθεση των αντικειμένων που παράγονται στον ήλιο είτε κυρίως με το ψήσιμο τους σε ειδικούς φούρνους και σε θερμοκρασία από 850°-1150° βαθμούς. Τα ψημένα κεραμικά στην Κρήτη έχουν απεριόριστη διάρκεια αντοχής και διακρίνονται σε χρηστικά σκεύη, σε δομικά υλικά και σε αμιγή διακοσμητικά στοιχεία που δημιουργούν οι Κρήτες με πλήθος τεχνικών.

Ιδιαίτερα τα Κρητικά πιθάρια είναι γνωστά από τους Μινωικούς χρόνους η τεχνική των οποίων μεταβιβάζεται από τους γονείς στα παιδιά που παίζοντας από μικρά μαθαίνουν να πλάθουν και να σχεδιάζουν πιθάρια και κάθε άλλου είδους αγγεία ώστε να εξελίσσονται σε θαυμαστούς δεξιοτέχνες της επεξεργασίας του πηλού. Η πλαστικότητα της φόρμας μάλιστα και ο διακοσμητικός κυματισμός συνθέτουν την εντυπωσιακή παρουσία της Κρητικής Κεραμικής Τέχνης στους νεότερους χρόνους.

Σήμερα λειτουργούν πολλές δεκάδες εργαστήρια σ' ολόκληρη την Κρήτη και ιδιαίτερα όπου παράγονται λογής λογής χρηστικά και λοιπά αντικείμενα για τη κάλυψη της εγχώριας αγοράς, ενώ δεκάδες χιλιάδες πιθάρια εξάγονται κάθε χρόνο στο εξωτερικό κυρίως από το Θραψανό Ηρακλείου σε χώρες του εξωτερικού.

α. Οι πρώτες ύλες

Ως πρώτη ύλη οι Κρητικοί αγγειοπλάστες χρησιμοποιούν το «χώμα» δηλαδή όλα τα είδη των αργίλων μεμονωμένα ή σε μείγμα γιά τη δημιουργία των ειδών της Κεραμικής και Αγγειοπλαστικής τέχνης. Τα είδη των υλικών που χρησιμοποιούνται σήμερα με βασικές ιδιότητες την ελαστικότητα και την υδραυλική τους ιδιότητα, είναι η λεπίδα με γκρι-μπλε ή βαθύ καφεκόκκινο χρώμα, το κόκκινο χώμα που είναι κόκκινος άργιλος με λεπτούς κόκκους και που απορροφά εύκολα και ομοιόμορφα τό νερό, το πιθαρόχωμα που χρησιμοποιείται μόνο στο Θραψανό και έχει ανοιχτό κόκκινο χρώμα, και τέλος τον άργιλο που ονομάζουν στην Κρήτη Κουμουλιά ή Κουμουλέ που έχει συνήθως κιτρινωπό χρώμα και θεωρείται καλής ποιότητας. Τις παραπάνω ποιότητες μπορεί να συναντήσει κάποιος σε πολλές περιοχές της Κρήτης και κυρίως στο Θραψανό, στις Μαργαρίτες και το Κεντρί και μάλιστα σε τόπους που γίνονταν οι «Βεντέμες» τους θερινούς κυρίως μήνες. Ακόμη στην Κρήτη υπάρχουν και άλλα είδη αργίλων και μάλιστα το «ασπρόχωμα» όπως αποκαλείται (Σελάκανο Ιεράπετρας) που χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα για να ασπρίζουν οι κάτοικοι τα μετόχια τους.

Μετά τον εντοπισμό και την εξόρυξη τον καταλλήλου για τα πιθάρια η άλλων χρηστικών αντικειμένων αργιλοχώματος, ακολουθούν οι επόμενες εργασίες:
Το σπάσιμο των βώλων, κοσκίνισμα, υγροποίηση, μεταφορά και χρησιμοποίηση του για δημιουργία των πήλινων χρηστικών αντικειμένων που υπερβαίνουν τα εξήντα, μεταξύ των οποίων κατά αλφαβητική σειρά είναι: Ανηφοράς, αμμοστίκαλο, αλουσιδιάστρα, βρύση, βουρνίδι, γλάστρα, γαλέτα, γαλατιά, γαλέτι, γαλατιέρα, γαλακτίδι, γομαρολάινα, διψέλι, θυμιατό, θρούμπα, κανάτα, κιασές, κουρούπα, κουπάκι, καμινάδα, κεραμιδί, κουρούπι ρακής, καπάκι καζανιού, κουμπαράς, κρυοστάμνι, κουνενός, κουνενίδι, κουνενάκι, καστανιά, κουτούτο, κιούπι, κολυμπύθρα για την βάφτιση κοπελιών, καψή, λαΐνι, λάινα, λαϊνάκι, λαδικό, λεκανίδι, λεκανίδα, λούτρα, μίστατο, μεσιμίστατο, μιστάτη, μπουχλίτσα, μπρίκι, μπουτάντζα, μαστραπάς, μουζούρι, μουζουράκι, μαγκάλι, μελοπίθαρο, μελοκουρούπα, μπίκα μαριόλικο, μαντρολεκανίδα, μπρεκατσάνι, οκά, οκαδάκι, πιθάρι δηλ. λαδοπίθαρο ή κρασσοπίθαρο, ή πιθάρι σιτηρών, καρπών, ψωμιού, κ.α., μεσοπίθαρο, πιθαράκι, ποτίστρα, μπογιατζοπίθαρο, ρούμττα, ρουμπάκι, ροβοβράσκι, στάμνα, σταμνί, στάθμη, σταμνοστάτης, μελαδιώτης, σφεντίλι, τσικάλι, ταΐστρα, τούβλο, τάσι, φλασκί, φουφού, φρασκί, καβανόζι, κ.α.

Έτσι οι παραδοσιακοί αγγειοπλάστες της Κρήτης χωρίς τη χρησιμοποίηση μέτρων ή προκαθορισμένων σχεδίων παρά μόνο τα μάτια και τα χέρια τους και οπωσδήποτε την πείρα και τη γνώση της δουλειάς τους, δημιουργούν εκατοντάδες χρηστικά αντικείμενα από τους αρχαίους χρόνους ως τις μέρες μας.

β . Τα αγγειοπλαστικά κέντρα και τα εργαλεία

Εκτός από τα τρια χωριά που σημειώσαμε παρα-πάνω όπως το Θραψανό Ηρακλείου όπου δημιουργούν κυρίως πιθάρια, μπογιατζοπίθαρα, κουρούπες, ρούμπες, μεγάλες γλάστρες κ.λ.π. και έχουν μόνιμες εγκαταστάσεις, στις Μαργαρίτες Ρεθύμνου και τα Νοχιά Χανίων, όπου και εκεί δημιουργούσαν πιθάρια και χρηστικά αντικείμενα, υπάρχουν στην Κρήτη πάνω από εκατό τριάντα τόποι όπου λειτούργησαν Καμίνια Αγγειοπλαστικής σε σχέση με το Κεραμικό Κέντρο Θραψανού, απ' όπου ξεκινούσαν οι Βεντεμάροι τον Μάιο κάθε χρόνου και αφού έκαναν τη Βεντέμα τους επέστρεφαν στα σπίτια τους και στο χωριό τους τον Σεπτέμβριο για να συνεχίσουν τις γεωργικές τους ενασχολήσεις. Γραπτές μαρτυρίες αναφέρουν ότι η Κεραμική δραστηριότητα των Κρητών και κυρίως των κατοίκων τον Θραψανού χρονολογείται από τον Μεσαίωνα. Σήμερα βρίσκονται μόνιμες εγκαταστάσεις κυρίως στον Θραψανό Ηρακλείου και στις Μαργαρίτες Ρεθύμνου όπου δημιουργούνται αντικείμενα εξαιρετικής τεχνικής, ενώ τα πιθάρια τον Θραψανού είναι περιζήτητα σε ολόκληρο τον κόσμο.

Απαραίτητα εργαλεία για την κατασκευή πιθαριών και λοιπών αγγείων είναι ο τροχός, το σφουγγάρι, και το χτένι. Ο παραδοσιακός ποδοκίνητος τροχός και το τροχί όπου κατασκευάζονται τα πιθάρια στην ύπαιθρο, αποτελούνται εξ’ ολοκλήρου από ξύλο. Ο τροχός αποτελείται από το αρδάχτι, το πλιθί, το σκαμνί, τη κεφαλαριά, το διαζύλι, και το κολοσάνιδο. Το αρδάχτι είναι ο άξονας περιστροφής του τροχού, ενώ το πλιθί μια επίπεδη πέτρα στρωμένη στο έδαφος, στο κέντρο της οποίας δημιουργείται μια εσοχή όπου περιστρέφεται το ένα άκρο του αρδαχθίου. Το σκαμνί είναι ένας ξύλινος δίσκος που περιστρέφει ο αγγειοπλάστης με το πόδι του δίνοντας έτσι την κίνηση σ' όλον τον τροχό, ενώ κεφαλαρά είναι ο δίσκος τον τροχού πάνω στον οποίο κατασκευάζονται τα αγγεία. Το διαζύλι, τέλος είναι μια σανίδα μέσα από την οποία περνά και στηρίζεται κάθετα το αρδάχτι, ενώ το κολοσάνιδο χρησιμεύει για να κάθεται ο δημιουργός αγγειοπλάστης την ώρα της εργασίας του. Το τροχί κατασκευάζεται 40 εκατοστά περίπου μέσα στο έδαφος και είναι σχεδόν ίδιο με τον τροχό, μόνο που έχει μικρότερο ύψος, δεν διαθέτει σκαμνί και χρησιμεύει για την κατασκευή πιθαριών, μπογιατζοπίδαρων, ρουμπών, κουρουπών, κ.α.

γ. Η Βεντέμα

Η θερινή επαγγελματική μετανάστευση των αγγειοπλαστών που άρχιζε στις 21 Μαΐου και τελείωνε στις 14 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο ονομάζεται στο Θραψανό Βεντέμα. Με έξι μέλη τεχνίτες ξεκινούσε από το Θραψανό κάθε άνοιξη η ομάδα - συνεργείο κι επέστρεφε συνήθως το τρίτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου. Οργανωτής και αρχηγός της ομάδας ήταν ο μάστορας και μέλη - βοηθοί του οι επιμέρους τεχνίτες που τους αποκαλούσαν γενικά πουργούς οι οποίοι βοηθούσαν αποτελεσματικά στην υλοποίηση της παραγωγής τους.

Ειδικότερα κάθε ομάδα είχε τους ακόλουθους τεχνίτες:

1. Ο Μάστορας, που ήταν συνήδως πιθαράς, οργάνωνε τη Βεντέμα «έκλεινε» ή δημιουργούσε καμίνι σε περιοχή της αρεσκείας του, συνεργαζόταν με τον ιδιοκτήτη της περιοχής τον καμινιού, διάλεγε τους συντεχνίτες, τους πουργούς, παρακολουθούσε τη συνολική διαδικασία της κατασκευής αντικειμένων και αποφάσιζε για παραπέρα ενέργειες.

2. Ο Σοτομάστορας, που συνήθως ήταν αγγειοπλάστης και κατασκευαστής μικρών δοχείων, βοηθούσε άμεσα τον μάστορα - πιθαρά στα τελειώματα λαβές, διάκοσμο των πιθαριών και τοποθετούσε τους βώλους σε κάδε στομωσά βοηθώντας γενικά τον μάστορα σε κάθε σχετική δραστηριότητα.

3. Ο Χωματάς, επιφορτισμένος με την αναγνώριση των πηγών της αργίλου, την εξόρυξη και επεξεργασία της, την ετοιμασία τον πηλού για τα πιθάρια, και τα μικρά αγγεία και τον εφοδιασμό των μαστόρων με πηλό στο χώρο της εργασίας τους. Ο Χωματάς ήταν υποχρεωμένος να παραδίδει κάθε μέρα 10 σακιά πιθαρόχωμα δηλ. πέντε γομάρια φορτώματα που αντιστοιχούσαν με την κατασκευή 10 πιθαριών.

4. Ο Καμινάρης, ήταν επιφορτισμένος με το ψήσιμο των πιθαριών και των αγγείων. Ιδιαίτερα πρόσεχε τις καιρικές συνθήκες, την προθέρμανση των καμινιών, την ποιότητα της καύσιμης ύλης, την διαδοχική πυροδότηση στο διαμέρισμα της πυράς, το σύμπαμα της φωτιάς, το ψήσιμο του καμινιού και άλλα που συντελούσαν αποτελεσματικά στο επιτυχημένο καμίνιασμα.

5. Ο Τροχάρης, που ήταν συνήθως έφηβος, αμούστακο αντράκι έως μεστωμένος άντρας, κινούσε το χειροκίνητο μικρό τροχί του πιθαρά σύμφωνα με τις οδηγίες που του έδινε. Πρόκειται για μια τέχνη δύσκολη επειδή οι ταχύτητες της περιστροφής κανονίζονται, ανάλογα με το ύψος στο οποίο εργάζεται ο μάστορας και τον όγκο του πηλού που πλάθει για την ανύψωση των τοιχωμάτων και τη διαμόρφωση του χείλους των πιθαριών.

6. Ο Κουβαλητής, που ήταν συνή8ως αμούστακο, και στρουφικτό αντράκι, είχε σαν έργο του τα θελήματα των μαστόρων και τη φροντίδα των υποζυγίων, ενώ παράλληλα βοηθούσε στις μεταφορές τον Χωματά και τον Καμινιέρη κάνοντας τις απαραίτητες στραθιές.

Απαραίτητα συμπράγκαλα για τη Βεντέμα ήταν και είναι τα χρησιμοποιούμενα εργαλεία, δηλαδή ο τροχός, η τροχιά, οι κόπανοι, τα φτυάρια, οι κασμάδες, τα σκαπέτια, τα σκεύη τον καταυλισμού δηλ. εργαλεία και σκεύη μαγειρικής και τέλος τα τρόφιμα του ταξιδιού και τα κλινοσκεπάσματα της υπαίθριας παραμονής τους. Τα συμπράγκαλα αυτά τα φόρτωναν σε υποζύγια, συνήθως γαϊδούρια, τα οποία αργότερα χρησιμοποιούσαν για την μεταφορά των πιθαριών στα γύρω χωριά.

δ. Οι αποδοχές

Στο τέλος της Βεντέμας ο μάστορας συγκέντρωνε τα κέρδη και τα μοίραζε στα έξι μέλη χωρίζοντας τα σε έξι ίσες πάρτες. Ο Μάστορας και ο Καμινιέρης έπαιρναν από μια και ένα τέταρτο της πάρτης, ο Σοτομάστορας, ο Χωματάς και ο Τροχάρης από μια πάρτη και ο Κουβαλητής το ½ της πάρτης.

��� ������� �� ������ ������.
������ ����� �� ������ ������ � �� ��������� ��� ecocrete.gr ���.